หนุมาน (รามเกียรติ์)

กายสีขาวเผือก ปากอ้า สวมมาลัยทอง มีเขี้ยวแก้วกลางเพดานปาก ใช้ตรี (สามง่าม) เป็นอาวุธ กบินทร์บุตรมารุตนี้ นามหนุ มานแฮ ผิวเผือกผ่องตรีเทพอุ กฤฎ์แกล้ว แสดงเดชสี่พักตร์คู่ แปดหัตถ์ หาญแฮ โลมเพชรอีกเขี้ยวแก้ว อีกทั้งกุณฑล นางสวาหะ ได้เปิดเผยความลับเรื่องการมีชู้ของแม่คือ นางกาลอัจนา ให้กับ ฤาษีโคดม ผู้เป็นพ่อฟัง ทำให้นางกาลอัจนาโกรธจนสาปให้นางสวาหะต้องไปยืนขาเดียวกินลมจนกว่าจะมีลูกจึงจะพ้นคำสาป ต่อมา พระอิศวร มีความต้องการจะสร้างทหารเอกให้แก่ พระราม หรือ พระนารายณ์ ที่อวตารลงมาปราบยักษ์ จึงมีบัญชาให้ พระพาย นำเทพศาสตราวุธของพระองค์อันประกอบด้วย คทาเพชร ตรีเพชร และจักรแก้ว ไปซัดเข้าปากนางสวาหะ ทำให้นางสวาหะเกิดตั้งครรภ์ขึ้น หนุมานอยู่ในครรภ์ของนางสวาหะถึง 30 เดือน จนถึงปีขาล เดือนสาม วันอังคาร ก็โดยกระโดดออกมาจากปากของนางสวาหะ เป็นลิงเผือกร่างกายใหญ่โตเท่าเด็กสิบขวบ มีเขี้ยวแก้ว กุณฑล และขนเพชร แผลงฤทธิ์เป็นสี่หน้า แปดกร เหาะขึ้นฟ้า หาวเป็นดาวเป็นเดือน ครั้นได้ศุภฤกษ์ยามดี พระรวีหมดเมฆแสงฉาน ปีขาลเดือนสามวันอังคาร เยาวมาลย์ก็ประสูติโอรส เป็นวานรผู้เผ่นออกทางโอษฐ์ เผือกผ่องไพโรจน์ทั้งกลายหมด ใหญ่เท่าชันษาได้โสฬส อลงกฏดั่งดวงศศิธร หนุมานเกิดจากการที่พระอิศวรแบ่งกำลังของตนเอง รวมกับอาวุธที่ประทานให้พระพายนำไปซัดใส่ปากนางสวาหะ อาวุธทั้ง 3 อย่างนั้น ประกอบเป็นส่วนต่างๆ ของร่างกายหนุมาน และหนุมานยังสามารถดึงตรีเพชรออกมาจากหน้าอกเพื่อใช้เป็นอาวุธต่อสู้กับศัตรูได้ด้วย อันคทาเพชรเรืองฤทธี มีอานุภาพเกรียงไกร ให้เป็นสันหลังตลอดหาง จึงจะเดินทางอากาศได้ อันตรีเพชรสุรกานต์ชาญชัย ให้เป็นกายกรบาทา จักรแก้วอันเรืองฤทธิรอน เป็นเศียรวานรแกล้วกล้า เนื่องจากพระพายเป็นผู้ซัดอาวุธให้นางสวาหะตั้งครรภ์ หนุมานจึงถือได้ว่าเป็นลูกของพระพาย บางครั้งจึงถูกเรียกว่า วายุบุตร เมื่อเกิดมาแล้ว พระพายก็ได้นำหนุมานไปเข้าเฝ้าพระอิศวร พระอิศวรเมตตาสอนศิลปวิทยา ทั้งคาถาแปลงกาย หายตัว จังงัง คงกะพัน พร้อมทั้งให้พรว่าใครสังหารตายไป พอมีลมพัดมาต้องกายก็ให้ฟื้นคืนชีพอีกครั้ง ดังนั้นหนุมานจึงมีฤทธิ์มาก เป็นลิงที่ได้ชื่อว่าเก่งที่สุดในเรื่องรามเกียรติ์ จึงบอกคาถามหามนต์ แปลงกายหายตนกระบี่ศรี ทั้งจังงังคงทนอินทรีย์ แล้วมีพจนารถอวยพร ให้อายุยืนชั่วกัลปา มีเดชศักดาดั่งไกรสร ถึงศัตรูจะประหารราญรอน วานรตายแล้วจงเป็นมา แต่ต่อมาหนุมานได้หลงเข้าไปหักสวนขวัญของ พระอุมา มเหสีของพระอิศวร จึงถูกพระอุมาสาปให้กำลังลดลงเหลือเพียงครึ่งหนึ่ง จนกว่าพระรามจะได้ลูบหลังจนถึงหางจึงจะพ้นคำสาป อันตัวของข้านี้โฉดเฉา โทษถึงสิ้นชีพสังขาร์ ไม่รู้ว่าสวนเทพมารดา สำคัญว่าป่าก็ดีใจ เห็นลูกไม้สุกก็เก็บกิน จะดูหมิ่นเบื้องบาทนั้นหาไม่ ซึ่งตัวข้ามาทำประมาทไป พระแม่จงได้ปราณี ขณะที่หนุมานจำศีลอยู่ในป่าก็ได้พบกับ สุครีพ น้องต่างบิดากับนางสวาหะ ที่ถูกพี่ชายคือ พาลี ขับไล่ออกมาจากเมืองขีดขิน หนุมานจึงอยู่คอยรับใช้สุครีพที่ในป่า จนได้พบกับพระรามและ พระลักษมณ์ ซึ่งกำลังออกเดินทางไปช่วย นางสีดา ที่กรุงลงกา เมื่อพระรามสามารถมองเห็นกุณฑล ขนเพชร และเขี้ยวแก้วของหนุมานได้ทั้งที่คนอื่นมองไม่เห็น หนุมานก็ระลึกถึงคำที่มารดาเคยบอกไว้ว่า ผู้ที่มองเห็นสิ่งวิเศษในตัวของหนุมานได้นี้คือพระนารายณ์อวตารลงมา หนุมานจึงรีบเข้าไปสวามิภักดิ์ ได้ฟังพจนารถพระภูธร เหมือนคำมารดรสั่งมา ถ้าผู้ใดเห็นลักษณะกาย ผู้นั้นคือนารายณ์นาถา อวตารลงมาผลาญอสุรา ให้อยู่เป็นข้าพระจักรี หนุมานได้พาสุครีพมาสวามิภักดิ์ต่อพระรามด้วย สุครีพนั้นขอร้องให้พระรามช่วยปราบพาลี พระรามก็ยอมทำตาม เพราะเห็นว่าพาลีมีใจไม่ยุติธรรมขับไล่สครีพทั้งที่ไม่มีความผิด อีกทั้งพาลียังเคยสาบานกับพระอิศวรไว้ว่าจะไม่แย่ง นางดาราเทวี ที่พระอิศวรมอบให้สครีพไปเป็นของตน หากไม่ทำตามขอให้ถูกยิงด้วยศรของพระนารายณ์ แต่สุดท้ายพาลีก็ผิดต่อคำสาบาน พาลีจึงต้องถูกพระรามหรือพระนารายณ์อวตารสังหารด้วยลูกธนู พระรามสั่งให้หนุมานไปตาม ท้าวมหาชมพู ซึ่งเป็นพันธมิตรกับพาลีมาเฝ้า ท้าวมหาชมพูไม่ยอมมา หนุมานจึงร่ายมนต์สะกดท้าวมหาชมพูแล้วแบกมาหาเฝ้าพระราม จนเป็นเหตุให้หนุมานผิดใจกับ นิลพัท ผู้เป็นบุตรบุญธรรมของท้าวมหาชมพู แต่พระรามพึงพอใจที่หนุมานทำงานสำเร็จ ก็ลูบหลังลูบหาง ทำให้หนุมานพ้นจากคำสาปของพระอุมา แล้วลูบเศียรเกล้าตลอดหาง ก็สร่างสาปพระอุมาสวรรค์ ยิ่งมีเดชาชาญฉกรรจ์ กำลังนั้นมากขึ้นพันทวี หนุมานได้รับคำสั่งให้ไปส่งข่าวแก่นางสีดาที่เมืองลงกา โดยพระรามมอบแหวนกับสไบของนางสีดาให้หนุมานไว้เป็นเครื่องยืนยัน พร้อมทั้งบอกความลับบางอย่างของนางสีดาไว้เผื่อในกรณีที่นางสีดาไม่เชื่อว่าหนุมานคือทหารพระราม ระหว่างทางไปหนุมานได้เสียกับ นางบุปผามาลี ซึ่งเป็นนางฟ้าที่ต้องคำสาป และนางเป็นผู้บอกทางไปกรุงลงกาให้กับหนุมาน จากนั้นหนุมานได้ไปพบ ฤาษีนารท ที่เกาะลงกา หนุมานแกล้งลองดีกับฤาษี จึงถูกฤาษีแกล้งกลับ โดยเสกไม้เท้าให้เป็นปลิงเกาะติดหนุมาน หนุมานแกะอย่างไรก็ไม่ออกจนต้องกราบขอขมาและขอร้องฤาษีให้แกะออกให้ เห็นปลิงร้ายกลายเป็นธารกร ด้วยฤทธิรอนพระสิทธา บันดาลขนพองสยองเกล้า กราบลงแทบเท้าซ้ายขวา สรรเสริญกาลกิจวิทยา วอนขอสมาพระมุนี หนุมานลาดตระเวนไปเจอ ยักษ์เสื้อเมือง หนุมานจึงฆ่ายักษ์เสื้อเมืองของลงกาตาย จากนั้นได้เข้าไปสวนที่กักขังนางสีดา และแจ้งข่าวว่าพระรามกำลังตามมาช่วยไว้ได้ทันก่อนที่นางจะผูกคอตาย หนุมานอาสาจะพานางสีดาเหาะกลับไปหาพระราม แต่นางสีดาไม่ต้องการให้ชายใดนอกจากพระรามมาแตะต้องตัวนาง แม้จะเคยเสียทีถูก ทศกัณฐ์ ใช้กลอุบายอุ้มเหาะมาลงกาก็ตาม ก่อนกลับไปหาพระราม หนุมานได้หักทำลายสวนกรุงลงกา ฆ่าทหารยักษ์ และฆ่า สหัสกุมาร บุตรพันตนของทศกัณฐ์ตายสิ้น แต่แกล้งทำเป็นแพ้ถูก อินทรชิต บุตรของทศกัณฐ์จับมัดไว้ได้ ทศกัณฐ์ทำอย่างไรก็ฆ่าหนุมานไม่ตาย หนุมานจึงแกล้งบอกให้เอาสำลีพันรอบตัวแล้วเอาไฟจุดก็จะเผาให้ตายได้ ทศกัณฐ์จึงทำตาม แต่หนุมานกลับวิ่งเอาไฟที่ลุกตามตัวนั้น ไปติดเวียงวังและบ้านเรือน ลุกไหม้วอดวายทั้งกรุงลงกา แล้วจึงค่อยดับไฟตามตัว เหลือแต่ที่หางทำอย่างไรก็ไม่ดับ จึงต้องกลับไปหาพระฤาษีนารท ฤาษีแนะนำให้ใช้น้ำบ่อน้อย หรือน้ำลายดับไฟ หนุมานจึงอมหางไว้ในปาก แล้วไฟก็ดับลงโดยพลัน หนุมานกลับมาแจ้งข่าวให้พระรามทราบ พระรามโกรธหนุมานมากที่ทำนอกเหนือคำสั่ง เพราะหากทศกัณฐ์โกรธขึ้นมาก็จะฆ่านางสีดาได้โดนง่าย หนุมานก็ยอมรับผิด กราบลงแล้วสนองพจมาน ซึ่งเกินโองการนั้นโทษผิด ควรถึงที่สิ้นชีวิต พระทรงฤทธิ์จงได้เมตตา พระรามจึงประทานเพียงผ้าชุบสรงเป็นของรางวัลให้เท่านั้น เพราะเคยได้สัญญาไว้แล้วว่า หากหนุมานไปทำงานสำเร็จกลับมาเวลาใด พระรามจะมอบชุดที่ทรงอยู่ในขณะนั้นให้เป็นรางวัล พอดีเวลาที่หนุมานกลับมาเฝ้า เป็นเวลาที่พระรามกำลังสรงน้ำ จึงได้เพียงผ้าชุบสรงผืนเดียวเท่านั้น เมื่อครั้งที่ นางเบญกาย บุตรีของ พิเภก ถูกทศกัณฐ์ใช้ให้ทำกลลวง แปลงกายเป็นนางสีดาตายลอยน้ำมายังพลับพลาของพระราม เพื่อให้พระรามเสียใจแล้วยกทัพกลับไป หนุมานก็สังเกตเห็นความผิดปกติที่ศพลอยทวนน้ำได้ จึงเข้าไปจับนางเบญกาย และได้นางเป็นเมียขณะนำนางกลับไปส่งยังกรุงลงกา ธรรมดาสัตว์สิ้นชีวี มิได้เน่าพองอย่าพึงคิด อันศพนี้สดไม่มีกลิ่น จะลอยวารินนั้นเห็นผิด ทั้งพลับพลาพระองค์ทรงฤทธิ์ สถิตเหนือลงกากรุงไกร เหตุไฉนจึ่งรูปศพนี้ จะลอยทวนวารีขึ้นมาได้ หนุมานได้รับคำสั่งให้ทำถนนข้ามมหาสมุทรไปยังกรุงลงการ่วมกับนิลพัท แต่เนื่องจากเคยกินใจกันมาแต่ก่อน จึงก่อการทะเลาะวิวาทกัน พระรามจึงให้นิลพัทไปเฝ้าเมืองขีดขินคอยส่งเสบียง ส่วนหนุมานถูกคาดโทษให้ทำถนนให้เสร็จภายในเวลา 7 วัน ขณะนั้นทศกัณฐ์ได้ใช้ให้ นางสุพรรณมัจฉา บุตรีของตนที่เกิดจากนางปลา พาบริวารปลามาแอบขนหินที่ทำถนนไปทิ้ง หนุมานถมไปเท่าไรก็ไม่คืบหน้าจึงดำน้ำลงไปดูพบนางสุพรรณมัจฉา และได้นางสุพรรณมัจฉาเป็นเมีย นางจึงเลิกขัดขวางและพาบริวารกลับกรุงลงกาไป ทศกัณฐ์ใช้ ภานุราช ให้มาสร้างป่าจำลอง เพื่อดักกองทัพของพระราม แล้วผลิกแผ่นดินกลบกองทัพพระราม แต่ภานุราชถูกหนุมานฆ่าตายเสียก่อน ต่อมา ไมยราพ ได้ขึ้นมาจากเมืองบาดาลเพื่อช่วยทศกัณฐ์รบ โดยไมยราพสะกดทัพพระรามให้สลบไสลกันทั้งทัพ แล้วลักพาตัวพระรามไปกักขังไว้ ณ เมืองบาดาล แต่หนุมานก็ตามลงถึงเมืองบาดาล ต่อสู้กับช้างใหญ่ ฝูงยุงตัวเท่าแม่ไก่ และ มัจฉานุ บุตรของหนุมานกับนางสุพรรณมัจฉาที่ไมยราพรับมาเลี้ยงเป็นบุตรบุญธรรมและให้ทำหน้าที่เฝ้าทางเข้าเมืองบาดาล หนุมานต่อสู้กับมัจฉานุด้วยความที่ไม่รู้จักกัน แต่สู้กันไม่รู้แพ้ชนะ จึงสอบถามชื่อเสียงและชาติตระกูล ทำให้รู้ว่าเป็นพ่อลูกกันก็ดีใจ มัจฉานุจึงยอมเปิดทางให้โดยดี รับขวัญจุมพิตแล้วพิศพักตร์ ดวงจักษุพ่อเฉลิมศรี ซึ่งเจ้าต่อยุทธ์บิดานี้ เพราะมิได้รู้จักกัน ถ้อยทีถ้อยรักษาตัว ด้วยกลัวชีวาจะอาสัญ อันซึ่งผิดพลั้งทั้งนั้น ไม่ถือโทษทัณฑ์แก่ลูกรัก ไมยราพนั้นมีวิชาถอดดวงใจไว้ที่แมลงภู่ ทำให้ใครฆ่าไม่ตาย ดังนั้นจึงออกอุบายท้าหนุมานให้ผลัดกันตีด้วยกระบองต้นตาล ต่างฝ่ายต่างผลัดกันตีก็ไม่มีใครตาย นางพิรากวน มารดาของ ไวยวิก ที่ไมยราพจับขังคุกไว้ ก็แอบบอกที่ซ่อนดวงใจของไมยราพให้กับหนุมานรู้ หนุมานจึงใช้เท้าเหยีบอกไมยราพไว้แล้วแปลงกายให้ใหญ่โต เอามือไปบีบแมลงภู่ที่ซ่อนดวงใจและฆ่าไมยราพตาย แล้วจึงช่วยพระรามกลับกองทัพได้ พระรามกล่าวสรรเสริญหนุมานที่บุกเดี่ยวลงไปช่วยพระองค์ถึงเมืองบาดาล แล้วถอดแหวนมอบให้หนุมานเป็นรางวัล พร้อมกับสัญญาว่าหากสิ้นศึกลงกาจนมอบกรุงอโยธยาให้หนุมานปกครอง ทศกัณฐ์สั่งให้ กุมภกรรณ ผู้เป็นน้องชายออกรบแทนตน กุมภกรรณวางแผนทดน้ำ โดยเนรมิตกายให้ใหญ่โตนอนขวางแม่น้ำ ไม่ให้ไหลไปถึงกองทัพของพระราม เพื่อให้ทหารพระรามอดตายกันทั้งกองทัพ แต่หนุมานมาพบและได้เข้าต่อสู้กับกุมภกรรณ กุมภกรรณสู้ไม่ได้จึงรีบหนีไป ขณะที่กุมภกรรณกำลังทำพิธีลับหอกโมกขศักดิ์อยู่ริมแม่น้ำ หนุมานกับ องคต ก็อาสาไปทำลายพิธี โดยแปลงกายเป็นหมาเน่าและอีกาลอยน้ำมาตรงหน้าปรัมพิธี ทำให้กุมภกรรณขยะแขยงจนเสียพิธีไป เมื่อกุมภกรรณออกศึกกับพระลักษมณ์ พระลักษมณ์พลาดถูกหอกของกุมภกรรณบาดเจ็บสาหัส พิเภกก็บอกทางแก้ โดยให้หนุมานไปหยุดรถทรงของ พระอาทิตย์ ไม่ให้เคลื่อนที่เพื่อแสงอาทิตย์จะได้ไม่ส่องมาต้องกายพระลักษมณ์ หนุมานยึดรถของพระอาทิตย์เอาไว้จนไฟเผาไหม้ไปทั้งตัวเหลือเพียงขนเพชร พระอาทิตย์เมตตาจึงชุบขึ้นมาใหม่ แล้วหนุมานก็ไปเก็บตัวยาตามที่พิเภกบอกมาได้จนครบ พระลักษมณ์จึงรอดชีวิตมาได้ หนุมานได้ฆ่า ยักษ์กำปั่น ทหารเอกของอินทรชิตที่ถูกใช้ให้มารบขัดตาทัพ ระหว่างที่อินทรชิตกำลังทำพิธีชุบศรพรหมาสตร์ จนทำให้อินทรชิตทำพิธีชุบศรไม่เสร็จ และในการสงครามระหว่างพระลักษมณ์กับอินทรชิต หนุมานก็ได้หักคอช้างเอราวัณที่อินทรชิตปลอมขึ้นเพื่อลวงพระลักษมณ์ แต่ตนเองก็โดนอินทรชิตหวดด้วยศรพรหมาสตร์จนถึงแก่สลบ เมื่อพิเภกเป่าลมมาต้องกายจึงกลับฟื้นขึ้นมา ส่วนพระลักษมณ์นั้นหลงกลอินทรชิต จึงถูกศรของอินทรชิตสลบไป ชมภูวราช บอกชนิดและที่ซ่อนของตัวยาที่ใช้แก้พิษศรของอินทรชิตให้หนุมานไปตามหา หนุมานเหาะไปถึงเขาอาวุธ ผ่านอุปสรรคหลายอย่างจนเจอต้นยา แต่เก็บกลับมาไม่ได้ เพราะเทวดาที่ภูเขาบอกว่าต้นยาพันธุ์นี้ถอนเก็บไม่ได้ หนุมานจึงแผลงฤทธิ์แบกภูเขาทั้งลูกมาที่กองทัพ เมื่อพระลักษมณ์ได้กลิ่นยาศรที่ปักอยู่ก็หลุดและฟื้นจากสลบทันที หลังจากอินทรชิตถูกพระลักษมณ์สังหาร ทศกัณฐ์ก็ได้ไปขอร้องสหายคือ สหัสเดชะ ให้มาช่วยรบ สหัสเดชะเป็นยักษ์ตัวใหญ่โตมโหฬาร มีหน้าถึงพันหน้า มีอาวุธเป็นกระบองชี้ต้นตายชี้ปลายเป็น ซึ่งมีอานุภาพมาก หนุมานจึงแปลงเป็นลิงป่าตัวน้อยชื่อ สังขวานร เข้าไปลวงสหัสเดชะจนได้กระบองมาครอง แล้วเนรมิตกายให้ใหญ่โตหักกระบอกนั้นเสีย จึงสังหารสหัสเดชะได้โดยง่าย หนุมานทำลายพิธีอุโมงค์เพื่อชุบตัวให้แข็งเป็นเพชรของทศกัณฐ์ โดยจับ นางมณโฑ มเหสีของทศกัณฐ์มาหยอกลวนลามต่อหน้าเพื่อให้ทศกัณฐ์โกรธแค้นและตบะแตก ต่อมา สัทธาสูร ได้เข้าต่อสู้กับหนุมาน หนุมานรู้ว่าสัทธาสูรสามารถขอยืมอาวุธจากเทวดาได้ จึงสั่งให้องคตพาบรรดาวานรไปดักรอบนก้อนเมฆ เมื่อสัทธาสูรเรียกอาวุธจากเทวดา บรรดาวานรก็เก็บอาวุธเอาไว้ก่อนที่จะตกลงถึงพื้น แล้วหนุมานก็แกล้งทำเป็นเรียกอาวุธบ้าง องคตกับบริวารจึงโยนอาวุธลงมาถูกไพร่พลของสัทธาสูรล้มตายจนหมด แล้วหนุมานจึงสังหารสัทธาสูร เมื่อครั้ง วิรุณจำบัง รบแพ้และหนีไป หนุมานได้รับคำสั่งให้ตามไปสังหาร หนุมานตามไปถึงเขาอังกาศก็พบ นางวานริน จึงปลอมตัวเป็นมนุษย์เข้าไปเกี้ยวพาราสีจนได้เป็นเมีย แล้วนางวานรินก็บอกที่ซ่อนของวิรุณจำบังให้ว่าอยู่ในฟองน้ำ หนุมานเดินดูฟองน้ำตามฝั่งมหาสมุทรจนพบฟองน้ำที่ใหญ่ผิดปกติก็รู้ว่าวิรุณจำบังซ่อนอยู่ หนุมานเข้ารบกับวิรุณจำบัง เอาหางมัดแล้วจับฟาดเข้ากับภูเขาจนวิรุณจำบังขาดใจตาย ทศกัณฐ์ไม่รู้จะหาใครมาช่วยทำศึกแล้ว จึงต้องออกศึกด้วยตัวเอง ทศกัณฐ์แค้นที่พิเภกคอยบอกวิธีช่วยเหลือพระรามอยู่ตลอด จึงพุ่งหอกเข้าทำร้ายพิเภก พระลักษมณ์เข้าขวางจึงถูกหอกกบิลพัทของทศกัณฐ์จนบาดเจ็บ หนุมานต้องไปนำต้นยามาจากภูเขาสัญชีพสัญญีและถ้ำอินทกาล เอาหินบดยาจากเมืองบาดาล และลูกหินบดยาที่ทศกัณฐ์ใช้หนุนต่างหมอน เพื่อมาให้พิเภกทำยารักษาพระลักษมณ์ ระหว่างที่นางมณโฑกำลังทำพิธีหุงน้ำทิพย์ช่วยคนตายให้ฟื้นขึ้น หนุมานก็แปลงกายเป็นทศกัณฐ์แล้วเข้าไปสมสู่กับนางมณโฑ จนนางเสียพิธี พระรามถามหาผู้อาสาไปลวงเอากล่องดวงใจของทศกัณฐ์ ถึงสามครั้งก็ไม่มีใครกล้ารับอาสา หนุมานจึงออกมารับอาสา และขอองคตไปเป็นผู้ช่วย โดยจะใช้กลลวงทำเป็นเข้าไปสวามิภักดิ์กับทศกัณฐ์ แต่เป็นการเสี่ยงที่คนจะเข้าใจผิดว่าหนุมานแปรพักตร์จริงๆ หนุมานจึงทูลเตือนพระรามไว้ก่อนว่า อันการครั้งนี้เห็นยากนัก จักได้ดวงใจยักษา จะอุบายถ่ายเทด้วยมายา แม้นใครมาว่าประการใด จงไว้แต่ในพระทัยก่อน ภูธรอย่าคิดสงสัย หนุมานแกล้งทำเป็นผิดใจกับพระราม แล้วขอให้ ฤาษีโคบุตร พระอาจารย์ของทศกัณฐ์พาไปฝากตัวกับทศกัณฐ์ แล้วอาศัยโอกาสที่ฤาษีเผลอ สลับกล่องดวงใจของทศกัณฐ์กับกล่องที่เตรียมมา แล้วส่งกล่องจริงให้องคตเก็บไว้ ส่วนหนุมานก็ตามฤาษีเข้าไปพบทศกัณฐ์ ทศกัณฐ์หลงเชื่อหนุมาน และดีใจถึงขนาดยกให้เป็นบุตรบุญธรรม แต่งตั้งให้เป็นอุปราชกรุงลงกา ยกทรัพย์สมบัติและชายาของอินทรชิตให้กับหนุมาน แต่หนุมานก็ยังจงรักภักดีต่อพระรามไม่เปลี่ยนแปลง จึงไม่หวั่นไหวไปกับลาภยศที่ทศกัณฐ์มอบให้ เพียงแต่ต้องแกล้งทำดีกับทศกัณฐ์เพื่อลวงให้ทศกัณฐ์ตายใจ เมื่อทศกัณฐ์ออกศึกกับพระราม หนุมานก็แสดงตัวว่าเป็นไส้ศึก และชูกล่องดวงใจหลอกล่อทศกัณฐ์ แม้ทศกัณฐ์จะอ้อนวอนขอคืนโดยสัญญาว่าจะให้สมับติมากมายเท่าใด หนุมานก็ไม่สนใจ พระรามจึงแผลงศรถูกทศกัณฐ์และหนุมานก็ทำลายกล่องดวงใจ จนทศกัณฐ์ถึงแก่ความตายในที่สุด แล้วหนุมานยังได้ฆ่า บรรลัยกัลป์ บุตรของทศกัณฐ์อีกด้วย เมื่อเสร็จศึกกับกรุงลงกาแล้ว พระรามได้รับปูนบำเหน็จรางวัลให้หนุมานเป็น พระยาอนุชิต และให้ครองกรุงอโยธยาครึ่งหนึ่งตามที่เคยได้ให้สัญญาไว้เมื่อครั้งหนุมานไปช่วยพระองค์จากการกุมขังของไมยราพ แต่เมื่อหนุมานขึ้นนั่งบัลลังก์ก็บังเกิดอาการร้อนดั่งไฟเผา เพราะไม่อาจเทียบบารมีกับพระรามได้ ให้เร่าร้อนฤทัยดั่งไฟกัลป์ ตัวสั่นหน้าซีดลงทันที พ่างเพียงเศียรเกล้าจะทำลาย เสโทซึมกายกระบี่ศรี เหลือบแลไปดูหมู่เสนี ดั่งมีศรแสงมาแทงตา หนุมานจึงรีบลงจากราชบัลลังก์แล้วถวายราชสมบัติคืนแก่พระราม พระรามจึงแผลงศรไปสร้างเมืองใหม่ให้หนุมานปกครอง ชื่อเมืองนพบุรี หนุมานปกครองเมืองด้วยทศพิธราชธรรม แต่ด้วยความเป็นลิงจึงไม่ค่อยมีความสำรวมสมกับตำแหน่งกษัตริย์ เมื่อออกอุทยาน ยางมะม่วงหล่นใส่ศีรษะ แกะไม่ออกก็ใช้ทั้งมือทั้งเท้าช่วยแกะ เหล่านางกำนัลมาเห็นเข้าก็หัวเราะเยาะ หนุมานเห็นดังนั้นก็ขายหน้า นึกไม่อยากเป็นกษัตริย์อีกต่อไป จึงถวายเมืองคืนพระรามแล้วออกบวชเป็นฤาษีอยู่ในป่า เมื่อ ไพนาสุริวงศ์ บุตรของทศกัณฐ์ที่ติดท้องนางมณโฑมาก่อนที่พระรามจะยกนางมณโฑให้กับพิเภก รู้ความจริงว่าตนไม่ใช่ลูกพิเภก ก็จับพิเภกขังและยึดกรุงลงกามาปกครองแทน อสุรผัด ซึ่งเป็นลูกหนุมานที่เกิดจากนางเบญกาย จึงมาตามหาหนุมาน และบอกข่าวขบถกรุงลงกา หนุมานจึงสึกจากฤาษีและไปช่วย พระพรต และ พระสัตรุด ปราบขบถไพนาสุริวงศ์จนสำเร็จ ต่อมาพระรามได้ปล่อยม้าอุปการเพื่อหาตัวของผู้มาเทียบฤทธิ์ของพระองค์ โดยให้หนุมานตามม้านั้นไป จนม้านั้นถูกจับไปขี่เล่นโดย พระมงกุฎ และ พระลบ บุตรของพระรามกับนางสีดา ที่พลัดพลากจากพระรามมาอยู่กับนางสีดาในป่าตั้งแต่ยังอยู่ในครรภ์ หนุมานและกุมารทั้งสองไม่รู้จักกันจึงเกิดต่อสู้กันขึ้น หนุมานพ่ายแพ้ถูกจับมัดมือและสักหน้า แล้วสาปให้มีแต่เจ้านายเท่านั้นที่จะแก้ได้ หนุมานจึงต้องกลับมาให้พระรามช่วย ทำให้พระรามได้ต่อสู้กับสองกุมาร แล้วจึงรู้ความจริงว่าเป็นพ่อลูกกัน จึงพากันไปตามนางสีดากลับมาอยู่ร่วมกันที่กรุงอโยธยาอีกครั้งหนึ่ง